W Warszawie 26 stycznia 2014 r. w wieku niespełna 90 lat zmarł podporucznik czasu wojny Zdzisław Stefan Rachtan „Halny”, okupacyjne nazwisko „Zdzisław Drzazga”. Ostatni żyjący oficer Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” i I batalionu 2 pułku piechoty Legionów AK, awansowany do tego stopnia podczas II wojny światowej. Jeden z twórców i założycieli niezależnego kombatanckiego Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”–„Nurt” i jeden z inicjatorów budowy kapliczki Matki Boskiej Bolesnej na Wykusie. Honorowy Przewodniczący Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”–„Nurt”. Laureat Nagrody IPN „Kustosz Pamięci Narodowej”. Honorowy Obywatel Wąchocka i Starachowic.

Zdzisław Stefan Rachtan urodził się 9 marca 1924 r. w Wierzbniku w rodzinie Stefana i Jadwigi z d. Sułek. Ukończył Szkołę Powszechną w Wierzbniku. Nie zdążył podjąć nauki w gimnazjum. Wybuch II wojny światowej pokrzyżował jego zamierzenia. Ze względu na młody wiek nie wziął udziału w wojnie obronnej 1939 r.
Wiosną 1940 r. znalazł zatrudnienie jako pracownik fizyczny w Zakładach Ceramicznych „Rogalin” w Wierzbniku. W październiku 1940 r. zaangażował się w konspirację w szeregach Narodowej Organizacji Wojskowej. Przyjął pseudonim „Halny”. Początkowo był łącznikiem i kurierem. Za sabotaż w miejscu pracy 13 lutego 1942 r. został aresztowany przez Placówkę Sicherheitspolizei i Sicherheitsdienst (Policji i Służby Bezpieczeństwa) w Kielcach. Został osadzony w więzieniu przy ul. Zamkowej w Kielcach. Zachorował na tyfus plamisty, dyzenterię i zapalenie płuc. Nie przyznał się do niczego, a niemiecki aparat śledczy nie znalazł przeciwko niemu dowodów. Rodzinie udało się go wykupić i 8 czerwca 1942 r. opuścił więzienie. Do września leczył się w rodzinnym domu. We wrześniu 1942 r. powrócił do pracy w cegielni.
W marcu 1943 r. włączony został do oddziału dywersyjnego NOW pod dowództwem chor. Tomasza Wagi „Sęka”, „Szorta”. Pełnił w nim funkcje dowódcy drużyny i zastępcy dowódcy plutonu. Przeszedł także szkolenie podoficerskie. Po kilku miesiącach intensywnego szkolenia oddział był gotowy do wymarszu w pole.
W czerwcu 1943 r. chor. „Szort” podporządkował się por. cc. Janowi Piwnikowi „Ponuremu”, Komendantowi „Kedywu” Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK. „Halny” z oddziałem „Szorta” wszedł w skład I Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”. Strz. Zdzisław Rachtan przeszedł cały szlak bojowy Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” w 1943 r. Brał udział w walkach z trzema obławami na Wykusie (lipiec, wrzesień i październik), w akcjach na pociągi pod Łączną (2/3 lipca), Berezowem (12/13 lipca), Sufragańcem (3/4 października). Przez dowództwo wysyłany był także do zadań specjalnych o podwyższonym stopniu ryzyka. Jeszcze w 1943 r. został awansowany na kaprala.
Zimę 1943/1944 r. spędził ze skadrowanym oddziałem pod dowództwem por. cc. Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta” w rejonie Opatowa. Wiosną 1944 r. podczas odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju oddział ten przeformowany został w I batalion 2 pułku piechoty Legionów AK. „Halny” pełnił w nim funkcję dowódcy 1 drużyny w 3 kompanii chor. Tomasza Wagi „Szorta”. Przeszedł cały szlak bojowy batalionu. 12 sierpnia 1944 r. awansowany został do stopnia plutonowego. Za udział w akcji pod Dziebałtowem 26 sierpnia 1944 r. otrzymał Krzyż Walecznych. Za postawę i odwagę w walkach pod Lipnem i Chotowem 29–30 października 1944 r. odznaczony został Krzyżem Wojennym Virtuti Militari V klasy.
Po demobilizacji batalionu w dniu 14 listopada 1944 r. przedostał się do Pawłowa koło Starachowic. Tutaj w styczniu 1945 r. poślubił Krystynę Witebską „Justynę”, łączniczkę NOW-AK. W Pawłowie zastał go rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej i awansowaniu go na stopień podporucznika czasu wojny.
Z obawy przed aresztowaniem przez Urząd Bezpieczeństwa, wyjechał z żoną do Torunia. Występował tam pod swoim okupacyjnym nazwiskiem „Zdzisław Drzazga”. W latach 1945–1950 pracował w Polskiej Fabryce Gazomierzy w Toruniu jako kasjer, referent aprowizacji, kalkulator, kierownik wydziału pracy i płac, kierownik wydziału statystyki i planowania, kierownik administracyjny oraz referent zaopatrzenia.
20 października 1945 r. „Halny” ujawnił się przed Komisją Likwidacyjną byłej Armii Krajowej przy Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego m. st. Warszawy. W 1947 r. zdał maturę w Liceum dla Dorosłych im. Stefana Żeromskiego w Toruniu i rozpoczął studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, gdzie studiowała już jego żona.
W sierpniu 1950 r. osobą Zdzisława Rachtana zainteresował się Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Toruniu. Z tego powodu przeniósł się z żoną i dziećmi do Warszawy. Znalazł pracę w dziale planowania Polskich Wydawnictw Gospodarczych „Polgos”, z którymi związał się do 1962 r.
Poza pracą zawodową, w 1950 r. został członkiem Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, połączonego jeszcze w tym samym roku w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Działał na różnych stanowiskach. Czynnie uprawiał turystykę górską. W 1962 r. ukończył na Uniwersytecie Warszawskim przerwane w 1950 r. studia prawnicze.
W grudniu 1962 r. znalazł pracę w Spółdzielczym Biurze Turystycznym „Turysta”. W nowym przedsiębiorstwie pełnił funkcję Dyrektora Biura Turystyki Krajowej. Został zwolniony z pracy w grudniu 1981 r., po wprowadzeniu stanu wojennego.
Poza pracą zawodową i turystyką górską Zdzisław Rachtan „Halny” jesienią 1956 r. był jednym z pomysłodawców i inicjatorów ufundowania kapliczki Matki Boskiej Bolesnej na Wykusie. Był to jeden z pierwszych w Polsce pomników poświęconych Armii Krajowej. Inicjatywa związana z budową obelisku pozwoliła „Halnemu” i innym oficerom oddziałów AK „Ponurego” i „Nurta” na zorganizowanie już w 1957 r. ogólnopolskiego środowiska kombatanckiego, które od samego początku aż do 1989 r. funkcjonowało nieoficjalnie i niezależnie od ZBoWiD i wszelkich subwencji państwowych. Rachtan był jednym z najważniejszych członków Rady Starszych (zarządu) Środowiska, a następnie Przewodniczącym Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”–„Nurt”.
Działające poza oficjalnymi strukturami, bez oparcia w szeroko rozwiniętym aparacie administracyjno-urzędniczym Środowisko był w stanie funkcjonować w okresie Polski Ludowej. Doświadczenia wyniesione z lat wojny pozwoliły na zorganizowanie nowej, pokojowej działalności w sposób zapewniający sprawny przepływ informacji i wzajemne zaufanie.
Do najważniejszych osiągnięć Zdzisława Rachtana „Halnego” do 1989 r. należy zaliczyć organizację słynnych w całym kraju „koncentracji” – czerwcowych spotkań w Górach Świętokrzyskich na Wykusie i w Wąchocku, skupiających weteranów AK, a od końca lat siedemdziesiątych XX w. także przedstawicieli opozycji demokratycznej ROPCiO, KOR, KSS-KOR, „Solidarności”, „Solidarności Walczącej”, KPN, NZS, a także Ruchu Harcerstwa Rzeczypospolitej.
Z inicjatywy Środowiska „Ponury”–„Nurt”, w 1984 r. na rynku w Wąchocku stanął pierwszy w Polsce figuratywny pomnik oficera Armii Krajowej – mjr. Jana Piwnika „Ponurego”. Trzy lata później, 17 września 1987 r. po 18 latach starań do Polski sprowadzone zostały z ZSRR prochy poległego w 1944 r. „Ponurego”. W dniach 10-12 czerwca 1988 r. Środowisko „Ponury”–„Nurt” było organizatorem powtórnych uroczystości pogrzebowych Jana Piwnika, w których wzięło udział ok. 30 000 osób z całej Polski, w tym dużej liczby przedstawicieli opozycji demokratycznej.
Był także jednym z inicjatorów utrwalania pamięci o powstaniu styczniowym 1863-1864 przez środowiska akowskie, czego przykładem są m.in. pomnik na Polanie Langiewicza w lesie pod Wąchockiem i konferencje naukowe współorganizowane z Polską Akademią Nauk i Polskim Towarzystwem Historycznym.
Poza działalnością w Środowisku „Ponury”–„Nurt”, w 1979 r. wszedł w skład nieformalnego Społecznego Komitet Uczczenia Pamięci Generała Stefana Roweckiego „Grota” i Jego Żołnierzy, na czele którego stali kolejno prof. Henryk Samsonowicz, prof. Aleksander Gieysztor, a następnie art. plast. Stanisław Soszyński. Zwieńczeniem aktywności komitetu było wystaranie się latem 1981 r. u władz stolicy o nazwanie budowanego w Warszawie mostu drogowego na Wiśle imieniem gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota”, a drogę łączącą dwa brzegi rzeki – Aleją Armii Krajowej.
Doświadczenia Środowiska „Ponury”–„Nurt” z lat PRL pozwoliły na przełomie 1989/1990 powołać Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, którego Rachtan był jednym z założycieli. W 1990 r. został wybrany na Wiceprzewodniczącego Zarządu Głównego ŚZŻAK. Swoją funkcję pełnił przez dwie kadencje. Ponadto od 1995 r. był również społecznie Wiceprezesem Zarządu Fundacji Pomocy na Rzecz Żołnierzy Armii Krajowej im. gen. broni Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”.
Od 1990 r. ściśle współpracował także z odrodzoną Policją. Największą inicjatywą było przyjęcie za patrona mjr. Jana Piwnika „Ponurego” przez Komendę Wojewódzką Policji w Kielcach. W 1990 r. staraniem funkcjonariuszy Policji i kombatantów AK ustanowiona została także Honorowa Policyjna Odznaka Zasługi im. mjr. „Ponurego”, nadawana za czyny związane z ratowaniem życia obywatelom z narażeniem własnego życia. Jednym z odznaczonych został pośmiertnie podkomisarz Andrzej Struj z Komendy Stołecznej Policji w Warszawie. Zdzisław Rachtan od 1990 r. był członkiem Kapituły Honorowej Policyjnej Odznaki Zasługi im. mjr. „Ponurego”. Jego staraniem nadano odznace rangę ogólnopolską, dla wszystkich policjantów w kraju.
W czerwcu 1995 r. wybrany został Przewodniczącym Zarządu Środowiska „Ponury”–„Nurt”. W 2007 r., ze względu na wiek i stan zdrowia, zrezygnował z funkcji. Został wybrany dożywotnio Honorowym Prezesem Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej „Ponury”–„Nurt”.
W 1996 r. m.in. z inicjatywy Zdzisława Rachtana „Halnego” Środowisko „Ponury”–„Nurt” podpisało ze Związkiem Harcerstwa Rzeczypospolitej porozumienie o przejęciu tradycji. Dalekowzroczna polityka Rachtana we współpracy z młodzieżą harcerską od lat osiemdziesiątych pozwoliła na „przekazanie pałeczki w sztafecie pokoleń”. To z kolei pozwoliło na kontynuowanie działalności kombatantów AK i dalszy ciąg organizowania największych w kraju, poza obchodami rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, uroczystości kombatanckich Armii Krajowej.
W 1999 r. z inicjatywy Anny Lubowickiej „Hanki” i Zdzisława Rachtana „Halnego” rozpoczęto tworzyć archiwum Środowiska „Ponury”–„Nurt”, które obecnie posiada około 10 metrów bieżących spuścizny po żołnierzach AK z całej Polski, walczących w latach 1943–1944 w Górach Świętokrzyskich.
W 2007 r. z inicjatywy Zdzisława Rachtana „Halnego” i jego żony Krystyny „Justyny” ufundowana została tablica pamięci Jana Jeziorańskiego „Jana Nowaka” i jego żony Jadwigi „Grety”. Tablica została odsłonięta i poświęcona w kaplicy Matki Boskiej Nieustającej Pomocy przy ul. Wilczej 7 w Warszawie.
Za ponad pięćdziesięcioletnią pracę społeczną na rzecz kombatantów, a także miejscowej społeczności, Zdzisław Rachtan przez władze samorządowe Wąchocka (2007 r.) i Starachowic (2012 r.) został uznany za honorowego obywatela tych miast.
Jego aktywność na wielu polach działalności obywatelskiej i społecznej została uhonorowana licznymi odznaczeniami. Był m.in. kawalerem Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski, Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski, Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyża Walecznych, Złotego Krzyża Zasługi, Krzyża Armii Krajowej, Krzyża Partyzanckiego. Odznaczony został także czterokrotnie Medalem Wojska, Medalem Za zasługi w turystyce, Jasnogórskim Medalem Pro Fide et Patria, Złotym Medalem Za zasługi dla Policji, Medalem Pro Patria, Medalem Za Zasługi dla Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz kilkunastoma odznakami pamiątkowymi AK, PTTK, ZHP.
Uhonorowaniem działalności Zdzisława Rachtana „Halnego” była przyznana Mu w 2013 r. nagroda „Kustosz Pamięci Narodowej” za szczególnie aktywny udział w upamiętnianiu historii Narodu Polskiego w latach 1939–1989.

dr Marek Jedynak
Delegatura IPN w Kielcach

Rys biograficzny.pdf